Iz Vikipedije, slobodne enciklopedije

Koordinate: 44° 49′ 24" SG Š, 20° 27′ 1" IGD
Za park oko Beogradske tvrđave, pogledajte Kalemegdan

Beogradska tvrđava
Beogradska tvrđava
Pogled na tvrđavu iz vazduha
Osnovni podaci
Mesto: Beograd, Grad Beograd
Flag of Serbia.svg Srbija
Vrsta spomenika: tvrđava
Vreme nastanka: I-XVIII vek
Tip spomenika: Spomenik kulture od izuzetnog značaja
Stepen zaštite:
Vlasnik: Republika Srbija
Nadležna ustanova za zaštitu: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
Nadležna institucija
Sedište: Beograd
Adresa: Kralja Petra 71/ III
11000 Beograd
Telefon: (011) 26 20 685; 26 29 756
Faks: 26 20 685; 26 29 756
Internet strana: www.beogradskatvrdjava.co.rs
Elektronska pošta:
Vikimedija ostava Vikimedija ostava ima multimedijalne
fajlove vezane za Beogradska tvrđava Vikimedija ostava

Beogradska tvrđava predstavlja gradsko utvrđenje oko koje se razvio današnji Beograd. Podignuta je početkom 1. veka kao palisada sa zemljanim bedemima, da bi se tokom vekova razvijala u rimski kastrum (II vek), vizantijski kastel (VI i XII vek), srednjovekovnu utvrđenu prestonicu Srpske despotovine (XIII i XV vek) i na kraju austrijsko/osmanlijsko artiljerijsko utvrđenje (XVII i XVIII vek). Danas je svojevrstan muzej prošlosti Beograda i sa Kalemegdanskim poljem čini jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu u okviru Kalemegdanskog parka.


1 Položaj
2 Izgled tvrđave
3 Strateški položaj tvrđave
4 Prošlost Beogradske tvrđave
4.1 Rimski kastrum
4.2 Kasnoantička odnosno ranovizantijska utvrda
4.3 Srednjovekovna utvrda
4.4 Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića
4.5 Artiljerijsko utvrđenje
5 Značajne godine
5.1 Godine gradnje i rušenja
5.2 Godine borbi smena vlasti
6 Beogradska tvrđava danas
6.1 Ostaci rimskog kastruma
6.2 Ostaci Despotovog grada
6.3 Kapije
6.4 Kule
7 Reference
8 Literatura
9 Vidi još
10 Spoljašnje veze

Položaj

Tvrđava se nalazi na vrhu 125,5 m visokog završnog grebena šumadijske geološke ploče.[1] Litice grebena gledaju prema Velikom ratnom ostrvu i ušću reke Save u Dunav. Okružuju je tri ulice: Bulevar Petra Bojovića, Ulica Tadeuša Košćuškog i Pariska ulica.
[uredi] Izgled tvrđave

Osnovu tvrđave čine dva dela:

Gornji Grad - obuhvata plato nekadašnjeg rimskog kastruma, vizantijskog kastela odnosno Despotovog Grada i artiljerijska proširenja prema kopnu odnosno ka jugu i istoku.
Donji Grad - obuhvata Milutinovo Zapadno Podgrađe i Despotovo Podgrađe na obali, artiljerijsko proširenje ka istoku.

[uredi] Strateški položaj tvrđave

Beogradska tvrđava, a samim tim i sam Beograd, ima vrlo značajan strateški položaj u okviru celokupne jugoistočne Evrope. Smeštena je na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva i raskrsnica je putnih pravaca koji su od davniva povezivali Carigrad (Via Militaris) odnosno Solun (Via Egnatia) sa unutrašnjošću evropskog kontinenta. Pored kopnenih puteva koji se na tom mestu spajaju, na njemu se ukrštaju i plovni putevi oličeni u Savi i pogotovo Dunavu koji predstavlja najznačajniju evropsku reku.

U lokalnom smislu gledano, tvrđava se nalazi na kraju grebenskog platoa koji se na tom mestu strmo spušta ka ušću Save u Dunav. Na taj način je rekama sprečen pristup tvrđavi sa severa i istoka Dunavom i zapada Savom.
[uredi] Prošlost Beogradske tvrđave
[uredi] Rimski kastrum
Vista-xmag.png Za više informacija pogledajte članak Beogradska tvrđava u doba Rimljana

Tragovi naselja na prostoru Beogradske tvrđave datiraju još iz neolita, da bi se u doba Kelta na prostoru današnje Karaburme razvio pravi grad pod imenom Singidunum.

Najstarije utvrđenje na mestu današnje Beogradske tvrđave podignuto je najverovatnije između 6. i 11. godine n. e. u vreme kada su varvarska plemena počela da ugrožavaju severne granice Rimskog carstva. Tada je na platou od Narodnog muzeja i Pozorišta do Studentskog parka [2] podignuto utvrđenje od zemljanih bedema i palisada koje je kasnije, najverovatnije u II veku, preraslo u klasični rimski kastrum koji je činio sastavni deo čuvenog limesa. Kastrum je imao pravougaonu osnovu dimenzija 560m sa 350m i obuhvatao je današnji Gornji Grad sa delom Kalemegdanskog parka do današnje Pariske ulice. Tokom prvih vekova nove ere bio je stalno sedište IV Flavijeve legije. Posle podele Rimskog carstva 395. godine tvrđava ulazi u sastav Istočnog rimskog carstva pod imenom Singidon, da bi 441. godine bila razrušena u velikom napadu Huna. Teodorik Veliki je osvaja 471. godine, da bi je 498. godine napustio tokom Ostrogotske seobe na Apeninsko poluostrvo.
[uredi] Kasnoantička odnosno ranovizantijska utvrda

Tvrđava biva obnovljena i ojačana nešto pre 535. godine tokom vladavine vizantijskog cara Justinijana I (527-565). Tom prilikom je njena površina svedena najverovatnije samo na pravougaoni prostor današnjeg Gornjeg Grada. Oko nje se tokom slovenskog naseljavanja na Balkansko poluostrvo smeštaju Srbi. Tvrđavu su u VIII veku razorili Obri, posle čega je ona neko vreme bila napuštena.
[uredi] Srednjovekovna utvrda

Ne zna se pouzdano kada su obnovljeni bedemi i život u Beogradskoj tvrđavi, ali je izvesno da je u sredinom IX veka postojalo utvrđeno naselje. Ono je najverovatnije obuhvatalo zapadni ugao nekadašnje kasnoantičke utvrde (prostor budućeg vizantijskog Kastela i Despotovog Grada) kao citadelu utvrđenu kamenom, dok je ostatak prostora nekadašnje kasnoantičke utvrde odnosno pravougaoni prostor Gornjeg Grada bio opasan zemljanim bedemom sa palisadom ispred koga se nalazio suvi šanac čime se Beogradska tvrđava nije u mnogome razlikovala od većine ostalih utvrđenja u Evropi tog doba.

Ranovizantijska (kasnoantička) tvrđava je bila građena od belog kamena koji je bliještao sa svog uzdignutog položaja nad panonskom ravnicom, zbog čega su joj Srbi dali naziv Beli Grad odnosno Beograd pod kojim se tvrđava i naselje prvi put pominju 16. aprila 878. godine u pismu rimskog patrijarha Jovana VIII upućenog bugarskom kanu Borisu (852-889).

Tokom vekova tvrđavom i gradom upravljaju na smenu Bugari, Vizantinci i Mađari, da bi u XI veku ponovo došla u ruke Vizantijskog carstva posle sloma Samuilovog carstva (1018). Pošto je grad tada postao isturena granična utvrda Vizantije, nekadašnji kasnoantički bedemi su obnovljeni.

Mađari su pokušali da zauzmu grad 1071. godine, da bi 1127. godine uspeli na kratko da zauzmu grad, ali pošto nisu bili u stanju da grad zadrže porušili su utvrdu i tako dobijeni materijal su iskoristili za utvrđivanje Zemunskog Grada. Za vreme vladavine Manojla Komnina (1143-1180) Vizantinci zauzimaju Zemun, a kamen koji je tri decenije ranije prešao Savu, vraćen je i ugrađen nazad u Beogradsku tvrđavu koja u periodu od 1151. do 1165, godine biva pretvorena u kastel u obliku deltoida dimenzija oko 135 m sa oko 60 m, smeštenog na prostoru nekadašnje citadele.

Grad 1183. ili 1184. godine pada u ruke Mađara koji vladaju njime sve do početka XV veka sa malim prekidom od 1284. godine je njime upravljao prvo tzv. sremski kralj Dragutin (kralj Srbije 1276-1282, kralj Srema 1282-1316), a potom i njegov brat Milutin (1282-1321), da bi ga Mađari ponovo povratili 1319. godine. Tokom svoje vladavine Milutin je proširio utvrdu na zapad, spustivši bedeme do Save (tzv. Zapadno Podgrađe). Srpski car Dušan (1331-1355) i kasnije knez Lazar (1371-1389) su pokušali da zauzmu tvrđavu, ali bez uspeha.
[uredi] Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića
Kralj kapija ili Zapadna kapija. Nalazi se ispod Pobednika i izgrađena je na mestu starije, srednjovekovne kapije u baroknom stilu asturijske tvrđave.
Vista-xmag.png Za više informacija pogledajte članak Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića

Vazalnim ugovor koji je sa mađarskim kraljem Žigmundom (1387-1437) zaključio 1403. godine srpski despot Stefan Lazarević (1389-1427) srpska despotovina je dobila Beograd i još neke oblasti. Tokom njegove uprave gradom, tvrđava koju su Osmanlije 1397. godine razrušile je obnovljena i značajno proširena u periodu od 1403. do 1407. godine kada je obnovljen kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac (1405), posle čega je obnovljeno Zapadno Podgrađe u kome je podignuto Ratno pristanište. Radovi na proširenju utvrde su trajali sve do smrti despota Stefana 1427. godine, a u samom gradu se od 1405. godine nalazi prestonica Srbije koja je do tada bila u Kruševcu (vidi Grad cara Lazara). Tokom Stefanove vladavine u gradu je obnovljen:

Manojlov kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac sa prvobitnom kulom Nebojša kao donžonom (okončano 1405)
Zapadno Pograđe koje je ojačano i uz koje je podignuto Ratno pristanište (okončano 1407) dok su kao potpuno novi delovi tvrđave u periodu od 1407. do 1427. godine redom podizani:
Gornji Grad koji je opasan sistemom dvostrukih bedema, poput niskog i zadnjeg bedema u carigradskim Teodosijevim bedemima
Duboki suvi šanac ispred Gornjeg grada sa kopnene strane
Donji Grad sa Gradskim pristaništem čiji je ulaz čuvala kula koja je kasnije prerađena u današnju kulu Nebojšu

čime je površina koja je opasana bedemima za nešto manje od četvrt veka uvećana desetostruko.

Posle Stefanove smrti, Beograd biva vraćen Mađarima koji ga dodatno ojačavaju zbog sve veće opasnosti od Osmanlija, koje su ga tri puta opsedale:

1440. - prva opsada pod vođstvom Murata II (1421-1451)
1456. - druga opsada pod vođstvom Mehmeda II Osvajača (1451-1481) koji je 1453. godine zauzeo Carigrad i srušio Vizantiju
1521. - treća opsada pod vođstvom Sulejmana I Veličanstvenog (1520-1566) koji zauzima Beograd na svom pohodu ka Beču (1529) preko Mohačkog polja (1526).

Tokom svoje vladavine Mađari su dodavali barbikane ispred glavnih gradskih kapija, istureni deo utvrde na istoku i preradili su današnju kulu Nebojšu u tipičnu artiljerijsku kulu tog doba.
[uredi] Artiljerijsko utvrđenje
Beogradska tvrđava 1895. godine

Austrijanci osvajaju tvrđavu 1688. godine i počinju sa opsežnom obnovom i preradom iz srednjovekovnog u artiljerijsko utvrđenje. Posao je poveren Andreju Kornaru koji ga je većinom priveo kraju 1696. godine pod Osmanlijama koje su u međuvremenu povratile grad. Tom prilikom je tokom bombardovanja pogođen barutni magacin smešten u Despotovom Gradu što je izazvalo veliku eksploziju u kojoj je stradao gotovo ceo Despotov Grad. Međutim Kornarova rešenja su već tada bila zastarela, a zbog stalnih borbi nikada nisu ni u potpunosti završena.

Austrijanci zauzimaju 1717. godine Beograd i u periodu od 1723. do 1736. godine Švajcarac Nikola Mores fon Doksat izvodi velike prepravke i dograđivanja tvrđave u sklopu kojih je planirano i podizanje dodatnih utvrda na levim obalama Save i Dunava koja bi bila povezana sa samom utvrdom. Međutim tvrđava je Beogradskim mirom iz 1739. godine bez borbe vraćena Osmanlijama, a Austrijanci su bili primorani da poruše novoizgrađene bedeme u roku od tri (bastiona trasa oko varoši) odnosno šest (utvrde u sklopu tvrđave) meseci. Po okončanju tih radova grad biva u junu 1740. godine predat Osmanlijama. Zarad potrebe očuvanja svojih severnih granica Otomanska imperija je morala da obnovi i dodatno utvrdu Beogradsku tvrđavu, ali je usled lošeg finansijskog stanja u samom carstvu ta obnova trajala preko dve decenije i nije unela ništa novo, već je predstavljala pojednostavljenu obnovu tada već zastarelih Doksatovih rešenja.

Beogradska tvrđava oktobra 1789. godine ponovo pada u austrijske ruke, ali već 1791. godine biva vraćena Osmanlijama prema odredbama Svištovskog mira.

Srpski ustanici pod Karađorđem osvajaju tvrđavu 1807. godine i ona ostaje u sastavu ustaničke Srbije sve do propasti Prvog srpskog ustanka 1813. godine. Prema ugovoru o Osmanlijskom napuštanju Srbije knezu Mihajlu Obrenoviću (1839-1842, 1860-1868) 19. aprila 1867. godine bivaju simbolično predati ključevi Beogradske tvrđave. Neposredno posle ovoga utvrda gubi svoj vojni karakter, a od 1869. godine ceo prostor nekadašnje tvrđave i njene okoline počinje da se pretvara u Kalemegdanski park.

Prostor tvrđave je stradao tokom bombardovanja za vreme Prvog svetskog rata i tom prilikom su uništene skoro sve zgrade u njenoj unutrašnjosti, a sami bedemi su pretrpeli teška oštećenja. Tokom Drugog svetskog rata u sklopu tvrđave su bile stacionirane nemačke okupacione snage, da bi se posle oslobođenja Beograda 20. oktobra 1944. godine u nju smestile trupe JNA, koje su je napustile 1946. godine kada je ceo prostor tvrđave i parka stavljen pod zaštitu države.
  Značajne godine
Godine gradnje i rušenja
Despotova kapija sa kulom gde je smeštena astronomska opservatorija.

6. ili 11. - Prva utvrda od palisada i zemljanih bedema
II vek - Rimski kastrum
441. - Huni osvaju i ruše utvrdu
pre 535. godine - Justinijan I podiže ranovizantijsku utvrdu
VIII vek - Obri ruše tvrđavu i ona biva napuštena
Sredina XII veka - Manojlo I Komnin obnovlja utvrdu i podiže kastel kamenjem iz Zemunske tvrđave
1316-1319. - Milutin proširuje utvrdu i spušta je ka Savi (Zapadno Podgrađe)
1403-1407. - Despot Stefan proširuje tvrđavu
1427. - Dodatna ojačanja pod despotom Stefanom
prva polovina XV veka - Mađari ojačavaju utvrdu
1688-1696. - Kornar pretvara srednjovekovno u artiljerijsko utvrđenje
oko 1690. - Tokom Osmanlijskog napada celokupan Despotov Grad biva dignut eksplozijom u vazduh
1717-1736. - Doksat ojačava utvrdu
1739. - Doksatova ojačanja bivaju porušena prema Beogradskom miru
Druga polovina XVIII veka - Osmanlije podižu utvrdu kao pojednostavljeni oblik Doksatovih ojačanja
1869. - Veći deo tvrđave počinje da se pretvara u Kalemegdanski park
1946. - Tvrđava je stavljena pod zaštitu države

Godine borbi smena vlasti
Spomenik Pobednik

441. - Huni osvaju i ruše utvrdu
471. - Teodorik osvaja utvrdu
489. - Ostrogoti napuštaju grad
VIII vek - Obri ruše tvrđavu i ona biva napuštena
1112. - Mađari osvajaju i ruše tvrđavu, a materijal ugrađuju u Zemunski Grad
1183-1184. - Mađari zauzimaju utvrdu
1284. - Dragutin dobija Beograd
1319. - Mađari osvajuju utvrdu
1403. - Stefan Lazarević dobija Beograd na upravu
1427. - Posle smrti despota Stefana utvrda je vraćena Mađarima
1440. - Prva Osmanlijska opsada grada pod Muratom II
1456. - Druga Osmanlijska opsada grada pod Mehmedom II
1521. - Osmanlije pod Sulejmanom II osvajaju grad
1688. - Austrijanci zauzimaju tvrđavu
oko 1690. - Osmanlije osvajaju utvrdu
1717. - Austrijanci zauzimaju utvrđenje
1739. - Beogradskim mirom je tvrđava vraćena Osmanlijama, a Doksatova proširenja uništena
1789. - Austrijanci osvajaju utvrdu
1791. - Svištovskim mirom je tvrđava vraćena Osmanlijama
1807. - Srpski ustanici oslobađaju tvrđavu
1813. - Osmanlije preuzimaju utvrdu posle sloma Prvog srpskog ustanka
1867. - Osmanlije predaju Srbima tvrđavu i napuštaju Srbiju
1914-1918. - Tvrđava usled bombardovanja biva teško oštećena tokom Prvog svetskog rata
prva polovina XX veka - Poslednja stalna mirnodopska vojna postava napušta tvrđavu
1941-1944. - Nemačke okupacione trupe su stacionirane u tvrđavi
1944-1946. - JNA drži svoje jedinice u sklopu utvrde

Beogradska tvrđava danas

Beogradska tvrđava danas predstavlja pretežno tipično artiljerijsko utvrđenje, poput Petrovaradina, ali su u njoj vidljivi ostaci i prethodnih epoha. Ta razlika se najbolje vidi u materijalu gradnje:

Beli delovi predstavljaju vizantijski i kasniji srpski odnosno srednjovekovni sloj gradnje po kome je i ceo grad dobio naziv
Crveni delovi predstavljaju austrijski i otomanski odnosno artiljerijski sloj gradnje

Prirodnjački muzej

Tvrđava je danas vlasništvo države Srbije i pod njenom je zaštitom, a direktnu upravu nad njom ima JP „Beogradska tvrđava“. Ona je stalno otvorena za posetioce, a u njenom sklopu se nalaze:

Vojni muzej
Zavod za zaštitu spomenika grada Beograda
Narodna opservatorija
Prirodnjački muzej
Crkva Ružica
Crkva svete Petke
Pobednik
Grobnica narodnih heroja
Beogradski zoološki vrt

U sklopu tvrđave se stalno izvode kako mala arheološka istraživanja, tako i konzervatorski i rekonstrukcioni radovi.
[uredi] Ostaci rimskog kastruma

Tragovi rimskog kastruma mogu se danas u tragovima videti u osnovi severnog i zapadnog bedema Gornjeg Grada i čine ih veliki pravilni tesanici.

Ostaci Despotovog grada

Najočuvaniji deo nekadašnjeg Despotovog Beograda predstavlja severoistočni deo Gornjeg Grada koji čini:

Despotova kapija sa kulom pored koje se mogu videti ostaci sistema dva bedema koji je opasivao Gornji Grad
Zindan kapija sa cvingerom (barbikanom)

Pored toga značajni ostatak predstavlja i ceo istočni bedem Gornjeg i Donjeg Grada sa ostacima Istočne kapije Donjeg Grada, kao i severni bedem Gornjeg Grada.

Nedaleko od Defterdareve kapije se mogu videti temelji ulazne kule i bedema Despotovog Grada sa stubovima nosačima mosta kojim se nekada ulazilo u njega. Na padini između severnog bedema Gornjeg Grada i platoa Malog Grada prostiru su se ostaci mitropolijskog dvora u okviru koga se nalazila i crkva posvećena Bogorodici.
Kula Jakšića sa bedemom

Kapije
Spomen ploča posvećena Vidin kapiji
Stambol kapija (spoljašnja)
Stambol kapija (unutrašnja)
Karađorđeva kapija
Sahat kapija
Leopoldova kapija
Zindan kapija
Despotova kapija ili Dizdareva kapija
Defterderova kapija
Kralj kapija ili Zapadna kapija
Vidin kapija
Mračna kapija
Kapija Karla VI pogrešno nazivana Kapija Eugena Savojskog
Kornarova kapija - zazidana kapija

Kule

Kula Nebojša
Kula Jakšića
Kula Mlinarica
Despotova kula
Sahat kula

Tekst: http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%B3%D0%B4%D0%B0%D0%BD

Fotografija: Saša Stojanović, Soko Banja